Osela In Life

Ξεκίνησα μιλώντας για την ελευθερία της Τέχνης και μετά αναφέρθηκα στην ομοιομορφία αυτής. Τελειώνοντας αυτήν την ενότητα, θα ήθελα να μιλήσω για την μαζική παραγωγή και κατανάλωση όχι μόνο της Τέχνης, αλλά της κουλτούρας ολόκληρης. Βιομηχανία της κουλτούρας, λοιπόν, ή αλλιώς, η Μαζική κουλτούρα.
(Ο όρος είναι από τον αγαπημένο μου Adorno T.)

Με τον όρο αυτό δε γίνεται αναφορά σε μια κουλτούρα που προκύπτει από τα λαϊκά στρώματα, αλλά που απευθύνεται σ’ αυτά μ’ έναν τρόπο που τα μαζικοποιεί. Έτσι, δεν είναι μια αυθεντική κουλτούρα, αλλά αυτή που κατασκευάζεται με τρόπο βιομηχανικό και κυριαρχείται από ποσοτικά και καταναλωτικά χαρακτηριστικά.

Το άτομο λοιπόν βρίσκεται σε μια παθητική στάση και με το να κυριαρχείται από την τυποποίηση σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του, από τις εργασιακές του σχέσεις μέχρι τις πιο ιδιωτικές στιγμές του, δεν είναι σε θέση να προβάλλει καμία αντίσταση στο ισχύον σύστημα. Όσο για την παραγωγική δραστηριότητα της εν λόγω κουλτούρας, αυτή φέρει στο φως τέτοια προϊόντα που είναι παρόμοια παρά τις εκάστοτε διαφορές τους. Τα προϊόντα αυτά δεν παρουσιάζονται στην ανθρώπινη συνείδηση ως κάτι το διαφορετικό, αλλά ως κάτι που κινείται στα στενά όρια των συνήθων συνειρμών της. Στη τη θέα ενός προϊόντος το άτομο αισθάνεται ότι κινείται σε μια γνωστή ή σε μια οικεία ατμόσφαιρα. Ο αυθορμητισμός του ατόμου απουσιάζει και η κατάθεση της προσωπικής σφραγίδας στις επιλογές του αποτελεί κάτι το καινοφανές. Γι’ αυτό πολλές φορές αναγκάζεται να περιθωριοποιηθεί ένα άτομο που μέσω της διαφορετικότητάς του, αρνείται να συμπράξει με τι ισχύον. Προβάλλεται λοιπόν στους ανθρώπους μια δήθεν δυνατότητα επιλογής, που προσδίδει στη μαζική κουλτούρα μια επίφαση δημοκρατικότητας. Ενώ το άτομο θεωρεί ότι εξυπηρετείται, ουσιαστικά εξυπηρετεί ένα σύστημα παραγωγής που συνεχώς επιχειρεί να προσλαμβάνει διαχρονικές και οικουμενικές διαστάσεις.

Κατά συνέπεια, η μαζική κουλτούρα δεν ικανοποιεί τις πραγματικές ανάγκες του ατόμου, αλλά αυτές που η ίδια διαμορφώνει. Εδώ λοιπόν αναδύεται μια καίρια αντίφαση και μάλιστα μη συνειδητοποιημένη: Ο πολίτης αισθάνεται ελεύθερος εκεί όπου του έχουν επιβληθεί στεγανά επιλογής. Ο καθένας μας είναι ελεύθερος να εκφράζει τις ιδέες του. Αλλά η ελευθερία της επιλογής μιας ιδεολογίας-ιδεολογίας που αντανακλά πάντα τον οικονομικό καταναγκασμό-παρουσιάζεται παντού ως ελευθερία της επιλογής ενός πράγματος που είναι πάντα το ίδιο. Ο θρίαμβος της διαφήμισης στη βιομηχανία της κουλτούρας, είναι ότι οι άνθρωποι νιώθουν υποχρεωμένοι να αγοράσουν και να χρησιμοποιήσουν τα προϊόντα της, ακόμα κι αν αντιλαμβάνονται ότι είναι άχρηστα. Ο Μarcuse (εκπρόσωπος της Σχολής Φρανκφούρτης) αναλύει την αντίφαση: «Η επικρατούσα δημοκρατική κουλτούρα εμποδίζει την ανάπτυξη των αναγκών με την πρόφαση ότι τις προωθεί, και περιορίζει τη σκέψη με την πρόφαση ότι την διευρύνει. Οι γνώμες των ανθρώπων δεν υπερβαίνουν ποτέ το κατεστημένο κοινωνικό σύστημα που καθορίζει τις ανάγκες τους, τις επιλογές τους και τα φρονήματά τους». Κατά τον ίδιο τρόπο ο καθένας μας είναι ελεύθερος να ακούει όποια μουσική θέλει. Μα κάθε μουσική προκύπτει και εξυπηρετεί την ίδια τυποποιημένη κουλτούρα. Ο Adorno αναφέρει «Οι ταλαντούχοι εκτελεστές ανήκουν στη βιομηχανία πολύ πριν αυτή τους βγάλει στην δημοσιότητα. Γιατί αλλιώς δεν θα ήταν τόσο έτοιμοι να ταιριάξουν μαζί της».

«Η βιομηχανία της κουλτούρας κοροϊδεύει τους καταναλωτές της μ’ αυτό που συνεχώς τους υπόσχεται. Αυτό το γραμμάτιο της ευχαρίστησης, που είναι η δράση και η παρουσίαση ενός θεάματος, παρατείνεται απεριόριστα.» Adorno & Horkheimer